1 Haziran 2019 Cumartesi

Birey, Toplum ve Devlet Üzerine

Siyasal düşünceler tarihi, bireyin toplum içindeki ve devlet karşısındaki konumunun tartışılması tarihidir. Bu düşüncelerin evrilmesi sonucunda, "ehven-i şer" (kötünün iyisi) olarak tanımlanan demokraside uzlaşılmıştır. Dünyanın tamamında olmasa da önemli bir kısmında demokrasi düşüncesi vazgeçilmezdir. Günümüzde de, demokrasinin geliştirilmesi üzerinde önemli düşünceler geliştirilmekte ve önerilerde bulunulmaktadır. Yapay zekanın ve iletişim teknolojilerinin zorladığı yeni bir demokrasi anlayışı dünyanın
gündemindedir. Ancak, bu yazıda çok kısa bir düşünce tarihi yolculuğu yapılmaktadır.

***
Bilimsel bakışın sağlıklı olanı, "siyah beyaz" değil de "gri" olandır. "Ya, ya da" diye kesin belirlemeler yerine "hem hem de" biçiminde bir analitik yaklaşım doğrulara daha kolay ulaştırabilecektir. Her şeye "siyah beyaz" değerlendirmesiyle bakmak hem birey için hem de toplumlar için felaket olabilmektedir. Karl Popper'in "Açık Toplum ve Düşmanları" isimli ünlü çalışması siyasal düşünceler tarihini bu açıdan analiz etmektedir.
Değişim ve statüko (olanı olduğu gibi korumak) milattan önceki düşünürlerin de en önemli tartışma konularından biriydi.

***
Herakleitos, ünlü deyişi "Aynı nehirde iki kez yıkanılmaz" ile değişimin varlığın kaçınılmaz bir yasası olduğunu ısrarla vurgulamıştır. Hesiodos, "insanın zamanla hem beden hem de ruh açısından soysuzlaştığını" belirterek "değişime" karamsar bir anlam  da yüklemiştir. 
Antik Yunan ve Doğu düşüncesine göre, dünya eşyanın bir toplamıydı. Herakleitos'a göre "kozmos olsa olsa rastgele dağıtılmış bir çöp yığınıdır." Kaos kuramcılarına göre de, dağınıklık vardır, rastgelelik yoktur. Karmaşıklık içinde kusursuz bir düzen vardır. Yine Herakleitos, dünyanın "şeylerin toplamı" olduğu düşüncesine karşı çıkıyor ve dünya "bir süreç, değişim ve akıştır" diyor. Bütün süreçlerde bir ölçü, akıl, yasa ve hikmet vardır. Güneş varlık yasalarına itaat eder, insan da toplumsal yasalara. Güneş zamanı ayarlar ve mevsimleri düzenler. 
Sosyal statike karşı (durağanlık), sosyal dinamiki (hareketliliği) savunmuştur. Diyalektik düşüncenin savunucusudur. Karşıtlar bütünü tamamlar, sıcak soğuk, soğuk sıcak olabilir; genç yaşlanır, doğan ölür. İyi ve kötü birbirini tamamlar, hakikate ulaştırır. Hegel diyalektiğinin en önemli esin kaynağıdır. 

***
Platon, "devlet" konusunda çok önemli düşünceler geliştirmiştir. Ancak, gençlik dönemindeki düşüncelerin çoğunu olgunluk döneminde terk etmiştir. Herakleitos değişimi savunurken, Platon statükoyu savunmuştur. Platon'a göre değişmek bozulmak ve çürümektir. "Her çeşit adi ve çürüyen şeye karşılık çürümeyen yetkin bir varlık vardır. Formlar veya İdealar Kuramı bu anlayış üzerine geliştirilmiştir. Dünyada var olan herşey asıllarının birer gölgesi olmaktan başka bir anlam taşımamaktadır. 
Siyaset bilimciliğinin yanında ilk toplumbilimcilerden biri olarak kabul edilen Platon değişimin kötülük olduğunu da söylemiştir. Değişim toplumsal çürüme ve bozulmaya neden olmaktadır. 
Farklı yönetim biçimlerini de tanımlama çabası içinde olmuştur: Timokrasi, şan ve ün arayan asillerin yönetimi; oligarşi zengin ailelerin yönetimi; demokrasi ise özgürlüğün yönetimidir. İdealar dünyası gökteki şehirlerin yansımasıdır. 
Faşizm çağrıştıran birçok önerisi olmuştur. Irkçı ve seçkinci düşüncelerin esin kaynağı olduğu da kabul edilmektedir. Çünkü, bekçilerin (muhafızlar, memurlar) saf ırk oluşturularak bunlardan seçilmesi gerektiğini savunmuştur. Ayrıca, bireyi topluma feda eden bir anlayışı da savunmuştur. Parça bütün içindir, birey toplum içindir. Toplumsal tabakalaşmayı savunmuş ve bunu madenlerle tanımlamıştır. Altın, gümüş, bakır gibi toplumsal kesimlerde ayrı tabakalarda ve oldukları yerde durmalıdır. 


***
Platon'un "yönetici nasıl olmalıdır" sorusuna verdiği yanıt, "bilge (filozof) krallar yönetmelidir. Ancak, Kant'ın buna itirazı vardır: "Kralların filozof, filozofların kral olması beklenemez. Çünkü, iktidara sahip olmak, aklın özgür yargılama yetisini kaçınılmaz biçimde azaltır. Bununla birlikte bir kralın bilgelerin sesini kısmaması ve onlara kamu önünde söz ve anlatım hakkı tanıması zorunludur."

***
Son söz:
"Demokrasi her şeyi çözümleyemez. Ancak, günümüzün ve geleceğin alternatifsiz siyasal sistemidir. Ortak aklın çalışmasına ve çeşitliliğe olanak verdiği için demokrasiden vaz geçilemez." 
John Strachey 

24 Mayıs 2019 Cuma

Özgürlükten Kaçış

Erich Fromm'un Özgürlükten Kaçış kitabı, insan doğası ve sosyal sistem ilişkileri üzerine oldukça zihin açıcı.
"İnsan ne istiyor?", "Neyi arıyoruz?", "Sosyalleşmeye veya bir başkasına neden gereksinim duyarız?" "İnsan doğasının özü nedir?"

***
Üzerinde düşünülmesi gereken çok soru var. Bu soruların içinde "özgürlük ve insan ilişkisi" nasıl bir konumda? Bunu da sanıyorum büyük yığınlar hiçbir zaman düşünmezler. Özgürlük, "insan olmanın" gereği midir? Yoksa, "topluma, ötekine ve bir takım ilişkilere feda edilmesi gereken" bir vazgeçiş midir? Nedir özgürlük? 

***
Fromm'un anlatımlarına bazı yorumlar katarak insan doğası ve özgürlükle ilgili küçük değiniler sunmak istiyorum:

- "Demek ki, insanın doğal ve elinden alınamayan haklarının dışında her şey değişebilir." Thomas Jefferson 
(O halde insanlığın tarih öncesi ve sonrasıyla genel olarak üzerinde uzlaştığı fakat ortak bir uygulama geliştiremediği   biricik alan insan hakları alanıdır. İnsanın doğuştan ve sırf insan olduğu için sahip olduğu haklar.)

- İnsan, yalnız kalmaktan dehşet duyar. (Doğası/yaradılışı gereği). Ve bütün yalnızlık türleri içinde en korkuncu manevi yalnızlıktır. "İnsan hangi halde olursa olsun, ilk düşüncesi kendisiyle aynı kadere sahip olan bir arkadaş edinmektir." Honore de Balzac

- Çocuğun gelişiminde yalnızlık etkeni çok belirleyicidir. "Yalnız bırakılma olasılığı çocuğun bütün varlığını tehdit eden en ciddi tehlikedir." 
- "Kapitalizm, insanı loncanın baskıcı ve denetleyici ortamından kurtarıp ona kendi gücüne güvenip, şansını deneme olanağı vermiştir.  Bireysel çabaları kişileri başarıya ve ekonomik bağımsızlığa götürmüştür. Kişi, ekonomik ve politik bağların köleliğinden kurtulmuştur. Ancak, bu kez zayıf kalmış, yalnızlaşmış ve soyutlanmıştır. Endişeli bir varlığa dönüşmüştür."
- "İnsan yalnızlığını yenmedikçe yaşamını anlamlandıramaz." 
- "Kin ve nefret şiddetli bir tahrip etme ve yıkma arzusudur; sevgi ise şiddetli bir heyecanla benimseme ve kabul etmedir. Sevgi insan varlığını anlamlandıran tek ve en önemli duygudur..."
- "Bencilliğin kökleri insanın kendisinden hoşlanmamasıdır. Kendisinden hoşlanmayan, kendi değerini kabul etmeyen insan, kendi benliği hakkında sürekli endişe duyar. Yalnızca kendisiyle ilgilenmek, her şeyi kendisi için istemek oburluğunu göstermek zorundadır. Çünkü, güvenlik ve tatmin duygusundan yoksundur."

- "Ekonomik bunalımlar, işsizlik, savaş insanın kaderini belirlemektedir. İnsan kendi dünyasını kurmuştur; fabrikalar ve evler yapmış, arabalar ve elbiseler üretmiş, tohumlarını ve meyvelerini yetiştirmiştir. Fakat kendi eliyle kurduğu bu dünyanın efendisi olmaktan çıkmış, kölesi olmuştur. Yapmış olduğu işe 'tapınma' durumu ortaya çıkmıştır. (İş dini, miktar ideolojisi, yabancılaşma, öğrenilmiş çaresizlik, afazi vs. gibi kavramlar eşliğinde durumun trajedisi resmedilebilir.)
- "Prestij ve güç benliği besleyen faktörler olmuştur. Feurbach, Marx, Stirner, Nietzche gibi düşünürler kişinin kendi gelişmesi ve mutluluğu dışında herhangi bir amacı olmaması gerektiğini savunmuşlardır." Birey mi, toplum mu? Ben mi, biz mi? Hep tartışılır ve tartışılacaktır.

Özgürlükten kaçış mekanizmaları: Mazoşist  ve sadist eğilimler. Baskı ve itaat...
- "Mazoşist önemsizlik, güçsüzlük ve aşağılık duygularıyla kuşatılmıştır. Sürekli kendilerini suçlar ve eleştirirler. İnsanın kendine eziyet etmekten zevk alması mazoşistik bir sapkınlıktır." 
- "Sadist, başkalarını kendine tabi kılmak ister. Böylece başkalarını birer araç haline getirerek "çömlekçinin elleriyle istenilen şekle giren çamura dönüştürmek" amacındadır." 
- "Son yıllarda vicdan öneminden çok şey kaybetmiştir. Otoriter düşüncede eşitlik kavramı yoktur. Tahripkârlık, yaşanmamış hayatların ürünüdür." 
- Kendi isteklerine göre hareket eden bireyler olduğumuz yanılgısı içinde yaşayan otomatlar haline gelmişiz. Birey kendisinden neyi düşünmesi, hissetmesi ve istemesi bekleniyorsa onu düşünmekte, hissetmekte ve istemektedir."
- "Psikolojik bakımdan otomat haline gelenler biyolojik olarak canlı olmakla birlikte heyecan ve düşünce bakımından ölmüş sayılırlar. Onların yaşamı ellerinin arasından kum gibi kayıp gitmektedir. Görünüşteki hoşnutluğa ve iyimserliğe rağmen, modern insan adam akıllı mutsuzdur; gerçekte umutsuzluğun kıyısında yaşamaktadır. "Farklı" olmaya çalışarak teselli bulmaktadır. Ne istediğini, ne düşündüğünü ve ne hissettiğini bilmemektedir."

- "En önemli sorun, içtenlik (samimiyet). İçten gelen davranış, benliğin hür davranışıdır." Malcolm X'in " Ben eğitimli değilim, herhangi bir alanda da uzman değilim. Ama samimiyim ve samimiyetim benim referansımdır" sözü de sanırım çok şey anlatıyor. Yeryüzü riyakârlığın kıskacında artık ve "çok yüzlü insanlar" istila etti her türlü varoluşsal ortamı ve ilişkiyi.

- "İçinden geldiği gibi davranamamak, gerçekten düşündüğü ve hissettiği şeyleri ifade edememek ve bunun sonucu olarak başkalarına ve kendine 'sahte bir benlik' sunmak, aşağılık duygusu ve güçsüzlüğün yansımasıdır. Kendi kendimiz olamamaktan daha utanç verici bir şey yoktur; kendimize ait olanları düşünmek, hissetmek ve söylemekten daha büyük bir gurur ve mutluluk verecek hiçbir şey de
yoktur."

"Demokrasi, bireyin tam gelişimi için gereken ekonomik, politik ve kültürel koşulları oluşturan bir sistemdir. Demokrasi dışı sistemler, bireyciliği engeller..."